Alahan, ilçe sınırları içerisinde, Mut’a 20 km uzaklıkta, Mut-Karaman karayolu üzerindedir. Anayoldan 2 km mesafede sarp bir yamaç üzerindedir. Göksu vadisinden 1000 m, denizden 1300 m yüksekliktedir.
Hıristiyanlık dininin yasak olduğu ilk dönemlerde, sahada gizlenmeye uygun bir arazinin olması – aynı Ürgüp – Göreme yöresinde olduğu gibi – önemli ama saklı dini yerleşme merkezlerinin doğmasına yol açmıştır. Alahan da bu tür yerleşme merkezlerinden biridir.
Yaklaşık MS 440-450 yıllarına tarihlenebilen manastır ve külliyesi, batı kilisesi, doğu kilisesi, manastır, kayaya oyulmuş keşiş odacıkları ve mezarlardan oluşur.
Doğu-batı yönünde uzanan bir terasta kurulan Alahan Manastırı kalıntıları arasında, batıda girişte apsisli ve kayaya oyulan mekanlardan oluşan tabii bir mağara ile doğu yanında bir bazilika bulunmaktadır. Büyük bir giriş kapısı olan bazilika üç nefli, apsisli olup, yer yer fresk izlerine rastlanmaktadır.
Kilisenin doğusunda bir avlu ile bazı mekanlar bulunmaktadır. Kazılarda bu mekanlardan birisinin fırın olduğu tespit edilmiştir.
Kilisenin güneyinden başlayan doğu-batı yönünde 115 m. uzunluğundaki revaklı yol doğudaki kiliseye ulaşır.
Yolun kuzeyinde mezarlar, bir vaftizhane ve mekanlar yer almaktadır. Mezar hücrelerden bir tanesinin içinde kitabeli lahid yer almakta, kitabede, manastırın kurucusu Terasis’in yattığı açıklaması vardır.
Mevcut kaidelerden yolun güneyinde büyük kesme taşlarla örülen bir duvar ve üzerinde yol boyunca sütün sıralarının bulunduğu anlaşılmaktadır.
Revaklı yolun ortalarında ve güney duvarının üzerinde anıt görünüşlü bir yapı, üç nişli ve üçgen alınlıklı bir anıt (sunak) yer alır.
Alınlığın kenarındaki üçgen boşluklar içinde uçan vaziyette melekler, meleklerin altında da profilden birer kuş kabartması işlemesi bulunmaktadır.
Yolun sonunda ise daha geç dönemde yapılmış, Alahan yapı grubunun en sağlam kalmış binası olan Doğu Kilisesi yer alır. Düzgün kesme taşlardan yapılmış, üç nefli, üç giriş kapısı olan kilisenin üst örtü sistemi memcut değildir. Orta nefin doğu ucunda apsisi yer almaktadır. Apsis duvarına dayalı olarak din adamlarının oturmaları için yapılmış iki sıra halindeki oturma yerleri amfiteatır şeklindedir. Nartheksi yıkık haldedir. Üç nefi korint başlıklı iki sütun dizisi ile birbirinden ayrılmıştır. Mümkün olabilecek her yerinde zengin figürlerle ve kabartma süsler ile dekore edilmiştir. Önünde bir avlu yer alır.
Manastır, 1826 yılında Leon de Borde tarafından ilk defa incelenmiş, daha sonraki yıllarda ingiliz Arkeoloji Enstitüsü adına T.S.Mackay inceleme ve araştırmalar yapmıştır. Yakın tarihlerde, manastır alanının, 1955-1972 yılları arasında Prof. Michael Gough tarafından bilimsel kazıları yapılmıştır.
Kazı sonuçlarından: “Olasıklıkla terasın batısında yer alan ve içerisinde keşiş hücreleri de tespit edilmiş olan doğal mağara ilk yerleşilen bölüm olmuştur. Manastır grubunun inşasına 5. yüzyıl ortalarında başlanmış, bazı yapılar bu yüzyılın sonlarına doğru bitirilmiş, bazı yapılar ise hiçbir zaman bitirilemediği” sonucu ortaya çıkmaktadır.
Alahan’ın 500 metrelik yakın çevresinde yer alan diğer unsurlar bir taş ocağı ve bir şarap üretim tesisinden oluşmaktadır. Bu bulgular Alahan’ın izole bir şekilde tek başına olmadığını, aksine iskân edilmiş bir bölgenin tam kenarında yer aldığını ortaya koymaktadır. Bu önemli unsurların yanı sıra pek çok izole mezar, kayalara oyulmuş oda ve çobanlar tarafından kullanılan barınaklar bulunmaktadır.
Alahan Manastırı Su Yapıları: Manastırda suyolu bulunduğu bilinmekte, ancak ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır.
Kilise binası, istanbul’daki Ayasofya Bazilikaları ile ortak mimari özellikler taşımaktadır.
Bir manastır ve ona bağlı kilise ile müştemilat yapılarından oluşan Alahan Manastırı, malzeme, tasarım ve yapıdaki süslemeleri ile Bizans dönemi dini mimarisinin ender örneklerinden birisidir. Bu özellikleriyle Dünya Miras Merkezince 2000 yılı içinde onaylanan onaltı kültür varlığımızın yer aldığı geçici listede Dünya Miras Listesine önerilecek adaylar arasında yer almıştır.
