Cumhuriyet Öncesi Dönemde İçel Sancağı’nda ve Mut’ta İdari Yapılanma
İçel, Osmanlı yönetimine girdikten sonra, 1476 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından yapılan vilayet düzlenmesine göre, merkezi Silifke olan Gülnar, Mud (Mut), Ermenek ve Karataş kazalarından meydana gelen “sancak” olarak teşkilatlandırılmış ve merkezi Konya şehri olan Karaman Vilayeti’ne (Beylerbeyine) bağlanmıştır.
1500-1584 Arası İçel Sancağı’nda ve Mut’ta İdari Yapı
1571’de Kıbrıs Adası Osmanlılar tarafından alınınca, Kıbrıs Vilayeti kurulmuş, İçel Sancağı da Kıbrıs Vilayeti’ne bağlanmıştır. 1840 yılında, Kıbrıs Adası müstakil sancak haline getirilmiş, Karaman Vilayeti adı kıldırılıp yerine Konya Vilayeti oluşunca İçel Sancağı dolayısıyla Mut Kazası da Konya Vilayeti’ne bağlanmıştır.
Mut Kazası’nda idari teşkilatlanma geleneksel yapıya uygun olarak şehir ve kır yerleşimlerinden meydana gelmiştir. Mut’taki şehir yerleşimlerinden Tahrir Defterlerinde “nefs-i Mud” olarak geçen Mut Kasabası ile Sinanlı Kazası’nı; kır yerleşimlerinden ise köylerdeki daimi yerleşik durum ile göçebe gruplarının geçici olarak konakladıkları mezra, kışlak ve yaylakları anlamak gerekir.
Mut Kazası 16. yüzyılın ilk yarısında Mut ve Silifke nahiyelerinden meydana gelmiş; Silifke Nahiyesi’nin 1555 yılında ayrılıp kaza olarak teşkilatlanmasıyla sınırları küçülmüştür. 1584 yılında ise Sinanlı Köyü ile birlikte 48 köyün “Sinanlı Kazası” olarak ayrılmasıyla kaza sınırlarındaki bu küçülme devam etmiştir.
1594-95’te de Sarıkavak kaza olmuştur. 1585’te Mut Kazası’ndan ayrılan Zeyne Köyü de kaza olarak teşkilatlandırılmıştır.
Görüldüğü gibi 1584 yılından itibaren Mut Kazası, üçe, o zamanın halk deyimi ile “Beylik bölgesine” ayrılmıştır. Mut Kazası, merkezi Mut; Sinanlı Kazası, merkezi Kıravga Köyü; Sarıkavak Kazası, merkezi Dere Köyü.
1827 yılında sancak merkezi Ermenek Kazası’na nakledilmiştir. Ancak, Ermenek, Gülnar ve Selendi’nin ileri gelenlerinden 74 kişi tarafından imzalanan ve “Ermenek’te valilik konağının olmayışı, dağlık olmasından dolayı tahıl ve diğer zaruri malzemelerin burada yetişmeyip Karaman ve civardaki diğer yerlerden alınmak zorunluluğu ve uzun geçen çetin hava şartları gibi nedenlerle, valilik merkezinin Ermenek’ten alınarak, İçel Sancağı’nın orta noktasında bulunan Mut Kazası’na taşınmasının gerekliliğini belirten ve bu nedenle de Mut’ta en kısa zamanda bir valilik konağının yapılması, konak yapılması için 45.000 kuruş gerekli olduğu” yönündeki isteği içeren dilekçe merkeze ulaştırılmıştır. Aynı husustaki talep Ermenek kadısı tarafından da tekrarlanmış ve valilik konağı olarak Mut kalesi civarında bulunan bir binanın tamir edilerek kullanılabileceği belirtilmiştir.
1585-1806 Arası İçel Sancağı’nda ve Mut’ta İdari Yapı
İçel muhassılı Yusuf Paşa kendisine iletilen bu istekler doğrultusunda Şubat 1835 tarihinde İstanbul’a aynı hususları belirten bir yazı yazmıştır.
İstanbul’da Padişahın onayının alınmasından sonra, Mut’a bir hükümet konağı yapılması hakkında İçel Sancağı muhassılı Yusuf Paşa ile Ermenek ve Mut kazası naibine 19 Şubat 1835 tarihinde yazı yazılmıştır. Bu tarihten sonra merkezin Mut’a alınıp alınmadığı yönünde bilgiye rastlanılmamaktadır.
1869 yılında Silifke tekrar İçel’in sancak merkezi olmuştur.
1839 yılında İçel Sancağı: Anamur, Cebel, Ermenek, Evkaf, Gülnar, Karataş, Mut, Nevahi, Sarıkavak, Selendi, Silifke, Sinanlı, Zeyne kazalarından oluşurken; 1845’te Cebel ve Evkaf kazaları “Cebel-i Evkaf adı altında birleştirilmiş, Zeyne Kazası da kaldırılmıştır.
İdari yapıdaki değişiklikler devam etmiş, Zeyne tekrar nahiye yapılmış, 1848’de Sinanlı Kazası da Mut Kazası’yla birleştirilmiştir.
1864’ten sonra “sancaklara”, “liva” denilmiştir.
1867 yılında Çukurova’da yeni bir yönetim düzenlemesi yapılmış, Adana vilayet merkezi olmuş, Konya’ya bağlı İçel Sancağı da Adana Vilayeti’ne bağlanmıştır.
İçel Sancağı’nın idari yapısındaki değişiklikler bundan sonraki tarihlerde de devam etmiştir. Sancağın kaza sayısı Tanzimat’ın ilan edildiği 1839 yılında 13 iken, 1872’de bu sayı 5’e düşerek, “Silifke, Anamur, Ermenek, Gülnar ve Mut” olarak sınırlandırılmış, Mut Kazası’na Evkaf, Sarıkavak ve Sinanlı nahiyeleri bağlanmıştır.
Mut Kazası’na bağlı nahiyelerin durumu 1876 yılında da aynı şekildedir.
1887’de Sarıkavak Nahiyesi (15 köyden oluşmakta iken, daha önce 7 köyün Silifke’ye bağlanması ve geride kalan 8 köy için nahiye müdürlüğünün orada bulunmasına ihtiyaç duyulmaması üzerine) yeniden Mut’a bağlanmıştır.
1913’te Mut’a bağlı Dağpazarı Nahiyesi oluşturulmuştur.
1839-1915 Arası İçel Sancağı’nda ve Mut’ta İdari Yapı
1’inci Dünya Savaiı Yıllarında Mut’ta İdari Yapılanma
1914 yılında Dâhiliye Nezareti’nin isteği üzerine kazada köklü idari değişiklikler yapılmıştır. Yeni düzenlemeyle kazada;
Dağpazarı: Merkezi Dağpazarı olmak üzere, Çivi, Eleksi, Güme, Navdalı, Kavaközü, Buyuntu, Cerid, Değirmenbaşı, Yerebakan, Kertmen, Şansa, Malya;
Sinanlı: Merkezi Dorla olmak üzere, Malhoca, Kıravga, Dorla, Bozdoğan, İlice, Alaçam, Çatakbağ, Tekeli, Yalnızcabağ, Hacıilyaslı, Kadıköy, Karadöne, Beci, Evren, Kırkyalan, Suçatı;
Sarıkavak: Merkezi Narlı Köyü olmak üzere, Çukur, Çömelek, İbrahimli, Çukurbağ, Pamuklu, Hacıahmetli, Narlı, Çakallı, Kayabaşı, Kürkçü, Göcekler, Kıpti, Tuğrul, Hisar, Dere, Çortak ve Kışla köylerinin bağlandığı üç nahiye kurulmuştur.
Ayrıca dördüncü birim olarak da Kale, Şeyh, Hamidiye mahalleleri ile Beğceğiz, Kumaçukuru, Çaltılı, Absud, Kelceköy, Palantepe, Elbeyli, Ziyaeddin, Köşeledi, Karadiken, Mirahor, Selamlı, Fakırca, Barabanlı, Kıpti, Yapıntı, Genceli, Karabelalı, Masara, Perakende, Oyladin köyleri Mut Kaza Merkezine bağlanmıştır.
1916 yılında Mut köylerinde yeniden kapsamlı değişiklikler yapılması ihtiyacı duyulmuş, dağınık durumdaki birtakım köylerin birleştirilmesi, kaldırılması veya yeni köy olarak yapılandırılmasına çalışılmıştır.
1 Mart 1915 tarihinde alınan bir kararla İçel Livası, Adana Vilayeti’nden ayrılarak “müstakil liva” haline getirilmiştir.
Cumhuriyet Döneminde İçel ve Mut’ta İdari Yapılanma
20 Nisan 1924 tarihinde mutasarrıflarla idare edilen “Sancak Düzeni”nin kaldırılmasıyla İçel Sancağı da İçel Müstakil Mutasarrıflığı yerine, merkezi Silifke olan ve Silifke, Mut, Anamur, Gülnar kazalarından oluşan İçel Vilayeti olmuştur.
1925 yılında İçel, Silifke merkez olmak üzere, Anamur, Gülnar, Gazipaşa ve Mut kazalarından oluşurken, kısa bir süre sonra Gazipaşa ayrılmıştır. 20 Mayıs 1933 tarihli ve 2197 Sayılı Kanunla İçel Vilayeti, il merkezi Silifke’den Mersin’e taşınarak Mersin Vilayeti olmuştur. Mut, 1935’de Mut Merkez ve Sarıkavak nahiyelerinden teşekkül etmektedir.
Uzun yıllar merkezde olmak üzere bir belediyeye sahip olan Mut ilçesinin belediye sayısı, 1995 yılında Göksu Belediyesi’nin kurulmasıyla ikiye çıkmıştır. Göksu Belediyesi, Bakanlar Kurulu’nun 18 Ekim 1995 tarih ve 44821 sayılı kararı ile kurulmuştur.
Mahalle – Bucak ve Köyler
Mut’un 16. yüzyılda bugünkü yerinde olduğu ve bir tek mahalleden “Pınarbaşı” meydana gelen bir kasaba olduğu bilinmektedir.
Evliya Çelebi, Seyahatname’nin IX. cildinde, Mut’ta dış kalenin içinde 57 tane kireç sıvalı ev olduğunu, kale burçlarından birinin mescit olarak kullanıldığını yazmaktadır.
1878 yılında göçmen olarak Rumeli’den (Edirne dolaylarından) onbeş hane göçmen gelmiş ve bunlar Mut Kazası’nın batı kısmında yerleşip yeni bir mahalle kurmuşlardır. Mahallenin adına da o zamanki padişahın adına izafeten Hamidiye Mahallesi denilmiştir.
Cumhuriyet kurulduğunda Mut Kazası’nın 74 köyü vardı. İlçe, Kale, Şıh ve Hamidiye mahallelerinden oluşuyordu. Neşri Atlay, “Mut Tarihi” adlı kitabında: “Mut kasabasında hane ve nüfus günden güne artıyordu. Mahalleleri bir muhtar idare edemez hale geldiğinden Şıh Mahallesi ile (zaten 8-10 haneden ibaret olan) Hamidiye Mahallesi birleştirilerek bir mahalle haline getirildi. Adı da Meydan Mahallesi konuldu. Kale Mahallesi üç parçaya ayrıldı bir parçası eski adı olan Kale Mahallesi olarak kaldı, bir parçası da 16.5.1927’de Doğancı Mahallesi oldu. Diğeri de 18.5.1927’de Pınarbaşı Mahallesi oldu” demektedir.
Günümüzde ilçe, Cumhuriyet, Deveci, Doğancı, Güllük, Kale, Karşıyaka, Kültür, Meydan, Pınarbaşı, Yatırtaş, Yazalanı mahallelerinden oluşmaktadır.
Kaynak: Dünden Bugüne Her Yönüyle Mut – Nurşen TEKİN
